«Το τραούδιν του Τζυπριανού» τζαι «Η κιουλσαπά»

Το 2021, με αφορμή τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, ο Λάρκος Λάρκου  παρουσίασε τις συνθέσεις του ως μουσικοθεατρική-κινηματογραφική παράσταση με τις μελοποιήσεις του σε ολόκληρα τα ποιήματα του Βασίλη Μιχαηλίδη «Η 9η Ιουλίου του 1821 εν Λευκωσίᾳ (Κύπρου)»  και «Η Χιώτισσα εν Λεμεσῴ κατά το 1821». με τίτλο 1821 εν Κύπρω – «Το τραούδιν του Τζυπριανού τζαι η κιουλσαπά».

 Από πού πηγάζει ο τίτλος

«Το τραούδιν του Τζυπριανού» είναι ο τρόπος που συνήθιζε να αποκαλεί το ποίημα «Ἡ 9η Ἰουλίου τοῦ 1821 (ἐν Λευκωσίᾳ Κύπρου)» ο ίδιος ο δημιουργός του, Βασίλης Μιχαηλίδης.

«Η κιουλσαπά» είναι η συνηθέστερη λαϊκή τιτλοφόρηση του, άτιτλου από πλευράς του ποιητή, ποιήματος που εκδόθηκε ως «Η Χιώτισσα (ἐν Λεμεσῴ κατά το 1821)». H δοτική είναι επέμβαση από λόγιους της εποχής για να τιτλοφορήσουν τα δυο εμβληματικά ποιήματα κατά την έκδοσή τους. Υπάρχει εδώ και η αντίφαση του τίτλου σε σχέση με το περιεχόμενο από πλευράς λόγου- Ελληνική γλώσσα στον τίτλο και ιδιωματική κυπριακή διάλεκτος στο περιεχόμενο.

Το έργο και η δημιουργία του

Στην παραγωγή αυτή, επιστράτευσα όλη μου την εμπειρία ως συνθέτης μουσικής για το θέατρο, τον χορό, αλλά και ως ερμηνευτής με φωνή, μουσικά όργανα και κίνηση. Αυτή τη συσσωρευμένη εμπειρία εκμεταλλεύτηκα, για να δώσω οριστική μορφή στα δραματοποιημένα ποιήματα «Η 9η Ιουλίου» και «Η Χιώτισσα», που κατά καιρούς με απασχόλησαν αποσπασματικά σε ζωντανές εμφανίσεις αλλά και στην έκδοση του CD- βιβλίου «Το πρώτο ΄δώ βασίλειο έιχαν θεοί το κτίσει», με τις πολυσυλλεκτικές μελοποιήσεις μου στην ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη.

Η 9η Ιουλίου και ο θρήνος της Παναγίας – η φιλοσοφία της μελοποίησης

Πάντα είχα την εντύπωση ότι κανείς δεν «ανακάλυψε τη μουσική στην «9η Ιουλίου». Ο πιο έγκυρος ίσως τρόπος θα ήταν να ακούαμε τον ίδιο ποιητή να την απαγγέλλει και να «κλέβαμε» τους τόνους και τους ρυθμούς της φωνής του!

Στην «9η Ιουλίου…» είχα πάντα την αίσθηση ότι η αρτιότητα του λόγου, αυτή η μεγαλοφυής συνεύρεση λόγιου πνεύματος και λαϊκού ιδιώματος, υπερβαίνει ακόμα και το νόημα. Διότι ο Βασίλης Μιχαηλίδης δεν ήταν λαϊκός ποιητής όπως πχ ο Λιασίδης ούτε λόγιος όπως πχ ο Λιπέρτης. Ήταν και τα δύο εξίσου, και λαϊκός και λόγιος.

Κράτησα με αυστηρότητα τον λόγο, τη στροφή, τη συλλαβή, με μια μονοτονία που είναι δημιουργική, πλάθεται και αναπλάθεται και που, ως επανάληψη, υποβάλλει. Όπως το «νικάλεσμα» (ο θρήνος) της Παναϊας» που τραγουδιέται τη Μεγάλη Πέμπτη στις εκκλησίες. Μιας Παναγίας που παρηγορητικά υπάρχει διάχυτη στο ποίημα, με τον Κυπριανό να εστιάζει σε αυτήν με την προσευχή του, τις προσδοκίες του για τη σωτηρία του έθνους αλλά και της ψυχής του.

Η αγαπημένη μου παραλλαγή στο παραδοσιακό αυτό άσμα, είναι αυτό που άκουσα από την Κυριακού Πελαγία. Αυτό με άγγιξε. Είναι στροφικό, με επαναλαμβανόμενη μελωδία παραδοσιακό τραγούδι, που το τραγουδούν για σχεδόν μια ώρα στην εκκλησία. Είναι το μοναδικό τραγούδι που δένει με τους ύμνους σε λειτουργικό, εκκλησιαστικό χρόνο.

«Άδε μαντάτον σκοτεινόν τζαι μέρα λυπημένη

όπου μου ήρτεν σήμμερα της πολλοπικραμένης

επκιάσαν τον υιούλλην μου τζ’ είμαι φαρμακωμένη

τζαι κόσμε κλαίεις, ουρανέ, τζαι γη σκοτεινιασμένη»

Η δύναμη της επανάληψης

Στηρίχτηκα εξ’ αρχής στη δύναμη της επανάληψης. Είναι πρόκληση για μένα να υποστηρίζω μακροσκελή κείμενα και ποιήματα, με μουσικό τρόπο. Όπως και στην περίπτωση της «Χιώτισσας» που έχει διάρκεια ως τραγούδι 7.5 λεπτά και ως μουσικό δρώμενο 25 και πλέον λεπτά, με την ίδια μουσική να ακούγεται κατ’ επανάληψη, αλλά και, αισίως, να μην κουράζει! Το ίδιο κάνω και στο έργο μου στον Δημήτρη Λιπέρτη, όπου έχω 64 μακροσκελή τραγούδια να παρουσιάσω- ποιήματα, ολόκληρα μελοποιημένα, χωρίς αποκοπές!

Στην περίπτωση της «9ης Ιουλίου» η μονοτονία είναι γεγονός. Θα ήταν αστείο, αν όχι ευτελές, να την κατακρεουργήσω για να κατασκευάσω εύπεπτα λαϊκά άσματα, με επιλεγμένα στιχάκια. Στην περίπτωση της μελοποιημένης ποίησης, θεωρώ ότι η μουσική πρέπει να εξυπηρετεί τον λόγο και τίποτε άλλο.

Μια λεπτή ισορροπία διαχωρισμού μεταξύ πεζού και ποίησης, υπάρχει κυρίως όταν γίνεται ο διασκελισμός, δηλαδή η ολοκλήρωση του νοήματος στον επόμενο στίχο συνήθως. Όλα γίνονται συνειδητά από τους ερμηνευτές ώστε να κρατούμε με αυστηρότατα τη δομή του ποιήματος, που όπως είπα και πριν είναι σταθερή και θεμελιωμένη γερά. Οποιεσδήποτε αποκοπές χωρίς να κρατιέται η δομή του στίχου και της στροφής, είναι καθαρή αστοχία μέχρι και ιεροσυλία.

Ότι έκανα εξ’ αρχής στην μελοποιημένη ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη αλλά και την ανέκδοτη του Δημήτρη Λιπέρτη, τα έκανα με φιλολογική καθοδήγηση από τους πιο αναγνωρισμένους μελετητές. Είχα την τύχη να συναντήσω τον ακαδημαϊκό Δρα Κυριάκο Ιωάννου, που έχει εκπονήσει μια εμπεριστατωμένη διδακτορική διατριβή πάνω στην «9η Ιουλίου» και ενασχολείται με την ζωή και το έργο του Βασίλη Μιχαηλίδη γενικότερα.

«Η κιουλσαπά» – Φόρμα και περιεχόμενο του ποιήματος και μουσική συνθετική αντιμετώπιση.

 «Η κιουλσαπά», «Οι δεσποτάες» και «ο χατζιαλάς» είναι οι τίτλοι που δίνουν γυναίκες κυρίως της κάθε μέρας, σε ένα λόγιο ποίημα που διείσδυσε στη λαϊκή ψυχή για το νόημά του, ποίημα το οποίο από πλευράς του ποιητή ήταν άτιτλο και οι λόγιοι «διορθωτές» του του έδωσαν τον τίτλο «Η Χιώτισσα (ἐν Λεμεσῴ κατά το 1821)». Η Χιώτισσα που κατ’ ακρίβειαν είναι δύο Χιώτισσες στο ποίημα, η Ελένη και η Άννα.

Όταν δημοσιεύτηκε μελοποιημένη «η Χιώτισσα» για πρώτη φορά το 2010, επικοινώνησαν μαζί μου γυναίκες και μου έλεγαν για τον χατζιαλά και την κιουλσαπά τους… μετά ανακάλυψα πολλές μαρτυρίες, δημιουργώντας σιγά σιγά ένα μεγάλο αρχείο…

Οι ρόλοι και οι ερμηνείες

Ρεσιτάλ ερμηνείας της κυπριακής διαλέκτου και ειδικότερα της ποίησης του εξέχοντος Βασίλη Μιχαηλίδη, δίνουν οι ερμηνευτές, μετά από και λεπτομερέστατη ανάλυση και αφιέρωση πολλών ωρών για το σκοπό αυτό. Άψογη απόδοση του λόγου από τους μάστορες του λόγου, που ευτύχησα να με τιμήσουν με τη συνεργασία τους, όπως τον Ανδρέα Μελέκκη, τον Νεόφυτο Νεοφύτου, τον Μιχάλη Ττερλικκά, τη νεαρή Άντρεα Δημητρίου και όλους τους άλλους αφοσιωμένους ερμηνευτές, που τα έδωσαν όλα στις ερμηνείες τους, με συναίσθηση της ευθύνης τους ως θεσμοφύλακες της πολιτιστικής κληρονομιά και διαφύλαξης και ορθολογικής διάδοσης μιας διαλέκτου που λιγότερο από ένα εκατομμύριο άνθρωποι την μιλούν στον κόσμο και που στα ποιήματα αυτά βρίσκεται στο απόγειο της δημιουργικής της έκφρασης και συγγραφής.

Γενικά για την παράσταση

Η μουσική επένδυση γίνεται ζωντανά και οι ρόλοι εναλλάσσονται μεταξύ ζωντανού και οπτικογραφημένου. Εμφανίζονται οπτικογραφημένα οι ηθοποιοί Νεόφυτος Νεοφύτου, Ανδρέας Μελέκκης, Ανδρέας Νικολαΐδης, Κούλλης Νικολάου και Ιωάννα Παπαμιχαλοπούλου, υποστηριζόμενοι από πολλούς κομπάρσους καλλιτέχνες, εθνοφύλακες, χορευτές και άλλους.

Τα μηνύματα του έργου είναι διαχρονικά και πανανθρώπινα. Έχει αξία εθνική, εκκλησιαστική, ιστορική, παιδαγωγική, φιλολογική και μουσική.

«Σ΄ αυτό το παιχνίδι περσόνων, τους ρόλους αναλαμβάνουν προσωπικότητες με την ιδιότητα του ιερέα, ηθοποιού, παραδοσιακού τραγουδιστή, φιλόλογου, μουσικού, εικαστικού, αλλά και άλλων θεσμοφυλάκων της πολιτισμικής κληρονομιάς – ο καθένας με τη δική του αντιμετώπιση στη λεκτική ή/και μουσική απόδοση του κειμένου, στην ερμηνεία του, άλλοτε με όρους της υποκριτικής τέχνης, άλλοτε με τη στωικότητα της βιβλικής ανάγνωσης και της ψαλτικής διεισδυτικότητας, άλλοτε με τη φιλολογική διδακτική, άλλοτε με τον πρωτογενή ενθουσιασμό του ερασιτέχνη… Κι εγώ μαζί, ως ρυθμιστής και, ας πούμε, «ηχολόγος», να πλέκω, διαισθητικά, γεύσεις, υφές και αρώματα γι’ αυτόν τον λόγο του ήχου και για τον ήχο του λόγου. Έχω συνάξει όλη την εμπειρία του παρελθόντος, για να συντονίσω τις ανάγκες του παρόντος με τις υποσχέσεις του μέλλοντος. Γιατί εδώ, από πάντα, όλα  έχουν τον λόγο τους και κυρίως αυτός – ο λόγος- που πρώτος εξυπηρετείται, «υπερυψούται εις πάντας τους αιώνας». (Λάρκος Λάρκου, Σεπτέμβριος 2021).

Οι εμβληματικές παραστάσεις του 2021

1η Οκτωβρίου 2021, Δημοτικό κηποθέατρο Λεμεσού «Μάριος Τοκας» (πρεμιέρα). Διοργάνωση: Ιερά Μητρόπολη Λεμεσού με τη στήριξη του Δήμου Λεμεσού

8η Οκτωβρίου 2021 «Αίθουσα Τελετών» Πολιτιστικού Ιδρύματος Ιεράς Μονής Κύκκου στον Αρχάγγελο, Λευκωσία-Ζωντανή μετάδοση από το ΡΙΚ2.

Επίσης: Βραδιές πολιτισμού Δήμου Αραδίππου, 8η Ιουλίου 2021 (avant premiere).

Δημιουργική ομάδα:
Μελοποίηση/ενορχήστρωση/δραματοποίηση: Λάρκος Λάρκου
Σκηνοθεσία/διδασκαλία τραγουδιού: Atys
Φιλολογική επίβλεψη: Δρ Κυριάκος Ιωάννου
Σχεδιασμός/κατασκευή κοστουμιών: Hatice Ardost
Σχεδιασμός βιντεοπροβολών: Λάρκος Λάρκου
Παραγωγή: Αθανασία Λάρκου

Ρολοι (ζωντανά):
Λάρκος Λάρκου – αφηγητής
Πρωτ. Νικόλαος Λυμπουρίδης – Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός
Μιχάλης Χατζημιχαήλ – Μουσελλίμ αγάς
Μιχάλης Ττερλικκάς – βοσκός Δημήτρης
Γιάννα Λευκάτη – ρκα (Χατζημαρία)
Άντρεα Δημητρίου – Xιώτισσα Ελένη (κιουλσαπά)

Ερμηνευτές (κινηματογραφημένα):
Ηθοποιοί:
Νεόφυτος Νεοφύτου – Κκιόρογλου
Aνδρέας Μελέκκης – εφέντης
Ανδρέας Νικολαϊδης – γιος του Κκιόρογλου
Κούλλης Νικολάου – Αλή μπέης
Ιωάννα Παπαμιχαλοπούλου – Xιώτισσα Άννα (Αϊσιέ)

Κομπάρσοι:
Χαράλαμπος Κρίγκου – Κάρκογλου
Κώστας Βασιλέας – Μεττές αγάς
Μάριος Πατσιάς – τούρκος στρατιώτης (επικεφαλής) Βασίλης Χ’’Ζαχαρίας – τούρκος στρατιώτης Γιώργος Μιχαήλ – τούρκος στρατιώτης Σέργιος Πίττας – τούρκος στρατιώτης Σαράντης Τότσκας – τούρκος στρατιώτης Στέφανος Σιαπέρας – τούρκος στρατιώτης Αχιλλέας Λιμιστήρας – συνοδός Κυπριανού (ψάλτης) Παναγιώτης Λιάκας – συνοδός Κυπριανού (ψάλτης)
Κρις Φοινικαρίδης – Μητροπολίτης Λαυρέντιος
Χρίστος Φουκαράς – Μητροπολίτης Μελέτιος
Νίκος Λάρκος – Μητροπολίτης Χρύσανθος
Σταυριάνα Κουλλουπά – χαρέμι Έλενα Μικελλίδου- χαρέμι Γεωργία Χρήστου χαρέμι

Μουσικοί:
Μιχάλης Μέσσιος: κοντραμπάσο
Άγγελος Μιχαηλούδης: κρουστά
Ανδρέας Ιωάννου: κανονάκι
Λάρκος Λάρκου: λαούτο
Αγαθάγγελος Σημαντήρης: λύρα
Παναγιώτης Τσαππής: νέυ